IPSE DIXIT. Պոլ ՌԻԿՅՈՐ

«Հերմենեւտիկա» ասելով ես հասկանում եմ ըմբռնման գոր­ծո­ղությունների տեսությու­նը՝ տեքստերի մեկնաբանությունների հետ դրանց առնչության մեջ. «հերմենեւտի­կա» բառն այլ բան չի նշանակում, քան մեկնաբանությունների հետեւողա­կան ի­րա­կանացում: Որպես «հետեւողականություն» ես համարում եմ հետեւյալը. եթե «մեկնա­բա­նություն» անվանենք հնարք­նե­րի այն ամբողջությունը, որ կիրառվում է որոշակի տեքս­տերի համար անմիջականորեն, ապա հերմենեւտիկան կդառնա երկ­րորդ աստի­ճանի գիտաճյուղ, որը գործադրվում է մեկ­նա­բանման ընդհանուր կանոնների համար:

Արդ, հարկա­վոր է ճշտել «մեկնաբանություն» եւ «ըմբռ­նողություն» հասկացությունների հարաբերակցությունը: Իմ հաջորդ սահմանումը վերաբերում է ըմբռնողու­թյանը՝ որպես այդպիսին: «Ըմբռնողություն» ասելով նկատի ունեմ նշանների նշանա­կու­թյան ըմբռնումը, որոնք հաղորդում է մի գիտակ­ցությունը եւ ընկալում են մյուս գի­տակցությունները այդ նշան­ների արտահայտության միջոցով (շարժուձեւ, կեցվածք եւ, ի­հարկե, խոսք).... Ըստ Դիլթեյի, որը Շլայերմախերից հետո հերմենեւտիկայի կար­կառուն տեսաբանն է, ըմբռնման գործո­ղությունը հնարավոր է դառնում շնորհիվ ամեն մի գիտակ­ցու­թյանը ներհատուկ այն ընդունակության, որով նա թափան­ցում է մեկ այլ գիտակցության մեջ ոչ թե անմիջականորեն, «վերապրումով» (re-vivre), այլ միջնոր­դա­վորված, արտաքին դրսեւորման հիման վրա ստեղծագործության ընթացքը վեր­ար­­տադրելով. նկատենք անմիջապես, որ հատկապես այդ միջնորդավորումը՝ նշան­ների եւ դրանց արտահայտության միջոցով, հետագայում հանգեցնում է բնա­կան գիտություն­նե­րի օբյեկտիվ մեթոդի հետ առճակատման:

Ինչ վերաբերում է ըմբռնումից մեկնաբանությանն անց­նելուն, ապա սա կանխորոշ­ված է այն բանով, որ նշանները ունեն նյութական հիմք, որի տիպարը գիրն է: Ա­մեն մի հետք կամ դրոշմ, ամեն մի փաստաթուղթ կամ հուշարձան, ամեն մի պահոց կարող են գրավոր ամրագրվել եւ պատրաստ լինել մեկ­նաբանության: Այստեղ կա­րեւոր է պահպանել եզրաբա­նական ճշտությունը եւ հաստատագրել «ըմբռնողություն» բա­ռը՝ նշելու արտաքին նշանի միջոցով ուրիշի գիտակ­ցության մեջ ներթա­փանցելու ընդհանուր երեւույթը, իսկ «մեկնա­բա­նում» բառը գործածել այն ըմբռնո­ղության համար, որն առնչ­վում է գրավոր ձեւով ամրագրված նշաններին....

Մեկնաբանումը մնում է որպես ըմբռնողության յուրա­տե­սակ ծայրագավառ, եւ գրի ու ընթերցանության միջեւ կայու­նացած հարաբերությունը ժամանակին հիշեցնում է դրա մասին. ընթերցումը հնարավորություն է ընձեռում ընթերցող սուբյեկտին իմա­նալու տեքստում ներակա իմաստները, այդ­օրինակ իմացությունը, իր հերթին, հնա­րավորություն է տալիս ընթերցողին հաղթահարելու ժամանակային եւ մշակու­թային այն տարածությունը, որն իրեն բաժանում է տեքստից. այդ­կերպ ընթերցողը յուրացնում է այն նշանակությունները, ո­րոնք իրեն խորթ էին իր եւ տեքստի միջեւ առ­կա տարածության պատճառով: Այս ամենալայն իմաստով «գիր–ընթերցում» հարա­բե­րությունը կարող է համարվել որպես ըմբռնողության մասնավոր դեպք, որն իրա­գործվում է արտահայտության մի­ջոցով ուրիշի գիտակցության մեջ թափանցմամբ:

Ըմբռնողության եւ բացատրության միջեւ բախումն իրա­կան երկընտրանքի է վերածվում այն պահից, երբ սկսում են միմյանց հակադիր այս դիրքորոշումները կապել իրողության երկու տարբեր ոլորտների հետ՝ բնության եւ ոգու: Դրանով իսկ «ըմբռ­նել–բացատրել» բառերում արտահայտված հակադրու­թյամբ վերականգնվում է բնու­թյան եւ ոգու հակադրությունը, ինչպես որ դա արտահայտված է, այսպես կոչված՝ «բնության մասին» եւ «ոգու մասին» գիտություններում....

Ամեն ինչ փոխվում է 20-րդ դարում, երբ նշանա­գի­տու­թյան մեջ տեղի է ունենում հեղափոխություն, սկսվում է կա­ռուցվածքաբանության եռանդուն զարգացումը.... Գրավոր խո­սույ­թի տարբեր կատեգորիաների վրա կառուցվածքային վեր­լուծության տարածումը հանգեցնում է «բացատրել» եւ «հաս­կանալ» հասկացությունների հակադրության վերջնական վե­րացման: Այդ առումով գիրը հանդես է գալիս որպես յու­րա­տեսակ սահմանագիծ. որպես նշանների ամբողջության գրա­վոր ամրագրում՝ այն, կարելի է ասել, հասնում է սեման­տիկ­յան ինքնավարության, այսինքն՝ անկախ է դառ­նում պատ­մո­ղից, ընթերցողից, վերջապես՝ վերարտադրության որոշակի պայման­նե­րից: Դառնալով ինքնավար օբյեկտ՝ տեքստը տեղավորվում է հատկապես ըմբռ­նո­ղու­թյան եւ բա­ցատրության կցվածքի վրա, այլ ոչ թե նրանց սահմանազատման գծի վրա:

Բայց եթե մեկնաբանությունն այլեւս չի կարող հաս­կա­նալի լինել առանց բացատրության փուլի, ապա բացատրու­թյունն էլ ունակ չէ լինելու հիմքը ըմբռնման, որը տեքստերի մեկնաբանության բուն էությունն է.... Տեքստը իրականում միշտ ավելին է, քան արտահայտությունների գծային հաջոր­դականություն. տեքստը կառուցա­կարգ­ված ամբողջություն է, որը միշտ կարող է ձեւավորվել մի քանի տարբեր եղա­նակ­նե­րով: Այս իմաստով մեկնաբանությունների բազմաքանակությունը եւ նույնիսկ դրանց բախումը մեկնաբանության հիմքում ընկած ըմբռնման ոչ թե թերությունն է կամ արա­տը, այլ ար­ժա­նիքը. այստեղ կարելի է խոսել տեքստային բազմա­նշա­նա­կության մա­սին ճիշտ այնպես, ինչպես խոսում են բառային բազմանշանակության մասին:

Քանի որ ըմբռնողությունը շարունակում է կառուցա­կարգել մեկնաբանության անվերացնելի հիմքը, կարելի է ա­սել, որ ըմբռնողությունը կանխում է, ուղեկցում եւ ավարտում բացատրական ընթացակարգերը: Ըմբռնողությունը կանխում է բացատրու­թյունը տեքստի հեղինակի մտադրությանը մեր­ձենալու ճանապարհով, քանի որ ըն­թեր­ցողը հնարավո­րու­թյուն է ունենում համակրանքի եւ երեւակայության օգնությամբ մտնելու տեքստի բովանդակության մեջ պատկերված աշ­խար­հը: Ըմբռնողությունը ուղեկցում է բացատրությանը այն չափով, որքանով «գիր–ընթերցում» զույգը շարու­նակում է ձեւավորել միջանձնային հաղորդակցման ասպարեզը,.... ա­վար­տում է այն չափով, որքանով հաղթահարում է տեքստի եւ դրա մեկնաբանի միջեւ աշխար­հագրա­կան, պատմական կամ մշակութային տարածությունը....

Որպես ավարտ կուզեի ասել, որ ըմբռնողությունը են­­թա­դրում է բացատրություն այն չափով, որքանով բացա­տրու­թյունը զարգացնում է ըմբռնողությունը: Այս երկակի հարաբե­րությունը կարելի է ամփոփել մի կարգախոսի միջոցով, որը ես սիրում եմ հռչակել՝ ավելի շատ բացատրել, հանուն ավելի լավ հասկանալու: 

Պատրաստել է Վ. ՄԻՐԶՈՅԱՆԸ