IPSE DIXIT. Ալբերտ ԱՅՆՇՏԱՅՆ

Եթե «փիլիսոփայություն» ասելով հասկանանք գիտելիքի ո­րո­նումները դրա առավել ընդհանուր եւ առավել լայն լայն ի­մաստով, ապա, ակնհայտ է, որ փիլիսոփայությունը կարող ենք համարել գիտական բոլոր որոնումների մայրը: Սակայն ճիշտ է նաեւ այն, որ գիտության տարբեր ճյուղերը, իրենց հեր­թին, ուժեղ ներգործում են դրանցով զբաղվող գիտնականների վրա, բացի դրանից ուժգին ազդում են ամեն մի սերնդի փիլի­սո­փայական մտածելակերպի վրա: Այս տեսակետից թռուցիկ մի հայացք նետենք վեր­ջին հարյուր տարվա ընթացքում ֆի­զի­կայի զարգացմանը:

Վերածննդի դարաշրջանից սկսած՝ ֆիզիկան փորձում էր գտնել այն ընդհանուր օրենքները, որոնք պայմանավորում են նյութական մարմինների վարքագիծը ժամանա­կի եւ տա­րածության մեջ: Այդ մարմինների բուն գոյության հիմնա­խնդի­րը հանձն­ված էր փիլիսոփայությանը: Մինչդեռ ֆիզիկա­յի համար ինչպես երկնային մարմին­ները, այնպես էլ Երկրա­գնդի վրա եղած մարմինները եւ դրանց քիմիական տարա­տե­սակությունները պարզապես գոյություն ունեին տարածու­թյան եւ ժամանակի մեջ՝ որպես իրական օբյեկտներ. ֆիզի­կա­յի խնդիրն այն էր միայն, որ հավանական ընդ­հանրա­ցում­նե­րի ճանապարհով այդ օրենքները մակաբերվեին փորձի տվյալ­ներից:

Ենթադրվում էր, որ օրենքները ճշմարիտ են բո­լոր դեպ­քերում անխտիր: Օրենքը համարվում էր սխալ, եթե հանդի­պում էր թեկուզ մեկ դեպք, երբ օրենքից բխեցվող հետեւանք­նե­րը փորձնականորեն հերքվում էին: Դրանից բացի, իրա­կան արտաքին աշ­խարհի օրենքները համարվում էին ամբող­ջական հետեւյալ իմաստով. եթե օբյեկտի վիճակը ժա­մանակի որոշակի պահի լիովին հայտնի է, ապա դրա վի­ճակը ժամա­նա­կի ամեն մի պահի ամբողջովին պայմա­նա­վոր­ված է բնու­թյան օրենքներով: Հատկապես սա ենք նկատի ունենում, երբ խոսում ենք «պատճառականության» մասին: Մոտա­վո­րա­պես այսպիսին էին ֆիզիկական մտածելակերպի սահման­նե­րը հարյուր տարի առաջ....

Դեռեւս քառորդ դար առաջվա ֆիզիկական մտածելա­կերպի սահմանները կարելի է բնութագրել հետեւյալ կերպ: Գո­­յություն ունի ֆիզիկական իրականություն՝ անկախ իմա­ցու­­թյու­նից եւ ընկալումից: Այդ իրականությունը հնարավոր է լիո­վին ճանաչել տեսական կառույցների միջոցով, որոնք նկա­­րագրում են երեւույթները տարա­ծության եւ ժամանակի մեջ. սակայն այդ կառույցների հիմնավորումը ապահովվում է միայն փորձնական հաստատմամբ: Բնության օրենքները մաթեմատիկական օրենք­ներ են, արտահայտում են տեսա­­կան կառույցների տարրերի միջեւ կապերը, ենթակա մաթե­մատիկական նկարագրության: Այդ օրենքներից բխում է խստիվ պատճառակա­նություն՝ արդեն հիշատակված իմաս­տով:

Փորձարարական հսկայածավալ նյութի ճնշման տակ՝ գրեթե բոլոր ֆիզիկոսները ներկայում եկել են այն համոզմուն­քին, որ նմանօրինակ գաղափարական հիմքը, թեպետ ներա­ռում է երեւույթների բավական լան շրջանակ, սակայն փոխարինման կարիք է զգում: Ժամանակակից ֆիզիկոսներն ան­բա­վարար են համարում ոչ միայն խստիվ պատճառակա­նու­թյան պահանջը, այլեւ որեւէ դիտարկումից կամ չափումից ան­կախ իրականության մասին հիմնադրույթը....

Մեր օրերում ֆիզիկոսը հարկադրված է շատ ավելի մեծ չափով զբաղվելու փիլի­սոփայական հիմնախնդիրներով, քան դա արել են նախորդ սերունդների ֆիզիկոս­ները: Ֆիզի­կոս­նե­րին դա պարտադրում են իրենց սեփական գիտության հիմնա­խն­դիրները:  

Պատրաստել է Վ. ՄԻՐԶՈՅԱՆԸ