IPSE DIXIT. Պոլ ՀՈԼԲԱԽ

Որո՞նք են իշխանության եւ հնազանդության սահմանները: Դրանք գոյություն ունեն, անփոփոխ են եւ պայմանավորված են արդարությամբ, այսինքն՝ հասարակության մեջ միավոր­ված մարդկանց ընդհանուր շահերով: Այդ սահմանները վե­րա­բերում են ինչպես իշխանավորներին, այնպես էլ ենթա­կա­ներին: Իշխանությունն օրինական է, քանի դեռ ապահովում է հասարակության բարօրությունը, իշխանությանը հնա­զանդ­վելը խելամիտ է եւ կամովին, քանի դեռ այդ հնազանդու­թյու­նից է կախված հասա­րա­կության երջանկությունը: Ենթարկ­վել հասարակության հավանությանն արժանացած իշխա­նու­թյան սահմանած արդարացի օրենքներին, նշանակում է լինել հասարակու­թյանը հնազանդ, ենթարկվել հանրային բանա­կա­նությանը՝ հօգուտ սեփական շա­հերի: Ընդհակառակը, են­թարկվել այն իշխանության սահմանած անարդարացի օ­րենքներին, որը հակասում է հասարակության բնույթին եւ նպատակներին, նշանա­կում է հնազանդվել կրքերին, կամա­կորությանը եւ խելառությանը....

Հնազանդվելու շարժառիթը այլ բան չէ, քան բարիքի հույսը կամ չարիքից վախը: Մարդը կարող է հրաժարվել իր կամքի կատարումից միայն եթե դրանով ավելի մեծ երջան­կության է հասնում, քան կարող էր ստանալ՝ կողմնորոշվելով լոկ սեփա­կան ցանկություններով, կամ էլ եթե դրանով խուսա­փում է այն դժբախտությունից, որ կարող էր հետեւել նրա ան­հնա­զան­դու­թյանը: Հետեւաբար, խելամիտ շահագրգռվա­ծու­թյո՛ւն՝ ահա թե ինչը պետք է մղի քաղաքացուն ենթարկվելու հասա­րակու­թյան ար­դարացի օրենքներին, հասարակություն, որը հոգ է տանում իր անդամների բարօրու­թյան մասին: Բռնա­պե­տա­կան կառավարման օրոք հնազանդվում են միայն անար­դա­րացի իշխանության վախից, իշխանություն, որը ծառայում է իշխողների քմահա­ճույ­քին, բայց առա­վե­լու­թյուն չի ապահո­վում ենթարկվողներին: Նման պարագայում ուժը ենթակային հարկադրում է զուտ արտաքուստ հնա­զան­դության, թեպետ նրա սիրտը հրաժարվում է հնազանդվել....

Քանի դեռ իշխանավորի կամքը արտահայտությունն է լոկ հասարակության կամքի՝ հնազանդությունը պիտի լինի ան­սահմանափակ: Բայց հնազանդությունը կլի­նի կույր, ան­խոհեմ եւ հանցավոր, եթե բռնապետը հանրության կամքը փո­խարինել է իր անձնական կամքով, հանրություն, որի հետ ենթակաների կապերն ավելի խոր են եւ սուրբ, քան թե իշխա­նավորի հետ կապերը:

Կույր հնազանդությունը գոյություն ունի սոսկ ստրուկի համար: Քաղաքացին իշ­խանությանը հնազանդ է միայն այն բանում, որն իշխանությունը իրավունք ունի պա­հան­ջելու նրա­նից, իսկ իշխանությունը, որն ինքը հնազանդվում է հան­րությանը, եր­բեք իրավունք չունի քաղաքացուց պահանջելու մի բան, որը հակասում է հանրու-թյան բնույթին, բարօրու­թյա­նը եւ արդարությանը:

Արդարացի կառավարության ենթականերն են միայն քա­ղաքացի բառիս ստույգ իմաստով: Բռնապետությունը կա­րող է ունենալ լոկ թշնամիներ, որոնք նրա կործա­նում են ցան­կանում. բռնապետության հիմքն են միայն շողոքորթները,  դավաճան­նե­րը եւ արատավոր հոգու տեր մարդիկ.... Բռնա­պե­տին միացած եւ նրա հետ միասին հայրենիքը կեղեքող քաղա­քացիները ավազակներ են, խռովարարներ եւ հասարա­կու­թյան համար վտանգավոր մարդիկ. հայրենիքը իրավունք ու­նի նրանց դեմ գոր­ծադրելու իր ունեցած բոլոր ուժերը եւ ար­դարացիորեն պատժելու նրանց իրենց հան­ցագործություն­նե­րի համար.... 

Ժողովուրդների համար երբեմն օրենքներ հաստատել են փիլիսոփաները, ինչ­պես դա երեւում է Սոլոնի կամ Լի­կուր­գոսի օրինակով: Միայն մարդկային բնույթի մասին շատ մտորած մարդիկ են ի վիճակի հասկանալու եւ շտկելու այն ա­րատները, որոնք աստիճանաբար թափանցում են հանրային կյանք եւ հաճախ են հանգեցնում պետության թուլացմանը եւ կործանմանը: Ահա թե ինչու պետք չի ականջ դնել դա­տար­կախոսների պնդումներին, թե իբր փիլիսոփայությունը մար­դուն անկարող է դարձնում գործնական աշխատանքների համար: Պլատոնը հավատացած էր, որ ժո­ղովուրդները եր­ջանիկ կլինեն միայն այն ժամանակ, երբ փիլիսոփաները դառնան արքաներ, կամ էլ երբ թագավորները կդառնան փի­լիսոփա: Հիրավի, մի՞թե փիլի­սո­փայությունը չէ այն գիտու­թյունը, որն ուսումնասիրում է պատճառահետեւանքային կա­պերը, վերլուծության է ենթարկում այն խնդիրը, թե ի՛նչն օգ­տավետ հասարա­կու­թյան համար, եւ ի՛նչը՝ վնասակար:

Արդ, հայտարարել, թե փիլիսոփայությունն անօգուտ է քաղաքական գործչի հա­մար կամ էլ նույնիսկ խանգարում է նրան վարելու ճիշտ քաղաքականություն, նշա­նա­կում է պնդել, թե մտածելը անօգուտ է կամ վտանգավոր, թե անօ­գուտ է լրջորեն խոր­հելը ժողովուրդների երջանկության հա­մար ամենից կարեւոր հարցերի շուրջ, եւ թե ժողո­վուրդ­ներին պետք է կառավարեն միայն խելացնորությունը, հնա­մոլու­թյունը, անզգուշությունը եւ քմահաճությունը: Տակիտոսի խոս­քով՝ Ագրիպինան շեղեց իր որ­դի Ներոնին փիլիսո­փա­յությու­նից եւ շուտով նա դարձավ բռնակալներից ամենից դա­ժանը եւ խելացնորը....

Փիլիսոփայությանը երբեմն հանդիմանում են, թե իբր նա քաղաքացիների մեջ դաստիարակում է անտար­բերու­թյուն եւ թուլացնում է հայրենիքին ծառայելու նրանց ընդու­նա­կությունը: Բայց լուսավորյալ կառավարության օրոք, ազատ ժողովրդի մեջ, այն երկրում, որը ենթարկվում է բանական օրենքներին, փիլիսոփան միշտ լինելու է գործունյա քաղա­քացի, որը մտածում է համաքաղաքացիների բարօրության մասին, խանդավառ է հայրենիքի սիրով եւ աշխատում է հօգուտ նրա երջանկության:

Լավ կառավարվող երկրում լու­սավորյալ մարդը նշա­նակալի ազդեցություն ունի եւ կարող է ներգործել մյուս քա­ղաքացիների վրա. Աթենքում ականջա­լուր էին լինում Սոլոնին, Պլատոնին, Քսենոփոնտին, եւ նրանք մեծագույն հարգանք էին վայելում իրենց հայրենակիցների մեջ:

Այլ է գործի դրվածքը բռնապետական պետության մեջ: Լուսավորյալ մարդն այս­տեղ կասկածի տակ է եւ համարվում է վատ քաղաքաղացի. անխելամիտ վարչա­կազ­մի համար նա լոկ անցանկալի քննադատ է: Նման մարդը դատապարտված է ծածուկ մտորումների, ստիպված է թաքցնել մտքերը եւ հոգու խորքում ողբալ բախտը իր ժո­ղովրդի, որին կառավարում են այն աստիճանի խելացնոր եւ անզուսպ մարդիկ, որ պատ­րաստ են պատժելու ամեն մեկին, ով կհամարձակվի ծառա­յելու իր հայրենիքին: