IPSE DIXIT.  ԱՐԻՍՏՈՏԵԼ

Բոլոր մարդիկ ի բնե ձգտում են իմացության: Սրա ապացույցը մեր մղումն է դե­պի զգայական ընկալումներ. չէ՞ որ անկախ այն բանից, դրանցից որեւէ օգուտ կա՞, թե՞ ոչ, մենք դրանք գնահատում ենք ինքնին, եւ բոլորից առավել` տեսողական ընկա­լումները. տեսողականը մենք, կարելի է ասել, գերադասում ենք ընկալման մյուս տե­սակներին ոչ միայն որոշակի գործողություն կատարելու համար, այլեւ այն ժամա­նակ, երբ մենք ոչինչ էլ չենք պատրաստվում անելու: Պատճառն այն է, որ տեսողու­թյունը մյուս զգայարաններից առավել է նպաստում մեր իմացությանը եւ բացահայ­տում է առկա տարբերությունները....

Եվ այժմ, եւ նախկինում զարմանքն է մարդկանց մղել փիլիսոփայելու, ընդ որում նրանք սկզբում զարմանում էին այն բանի վրա, ինչն անմիջականորեն տարակու­սանք էր առաջացնում, իսկ հետո կամաց-կամաց սկսեցին այդկերպ առաջ շարժվել, սկսե­ցին իրենք իրենց հարցեր տալ առավել էական բաների մասին, օրինակ՝ Լուսնի, Արե­գակի եւ աստղերի դիրքի հերթափոխման, ինչպես նաեւ Տիեզերքի ծագման մա­սին: Բայց տարակուսողն ու զարմացողը իրեն համարում է չիմացող (ահա թե ինչու ով առասպելներն է սիրում, նա որոշ իմաստով փիլիսոփա է, քանի որ առասպելը ստեղծ­վում է զարմանալիի հիման վրա): Արդ, եթե սկսել են փիլիսոփայել չիմացու­թյունից ազատվելու նպատակով, ապա ակնհայտ է, որ իմացության սկսեցին ձգտել հանուն ըմբռնման, այլ ոչ թե հանուն մեկ այլ օգուտի: Իրերի բուն ընթացքը հաստա­տում է դա՝ երբ ապահովված էր ամեն անհրաժեշտ բան, որ դյուրացնում է կյանքը եւ հաճույք պատճառում, այդժամ սկսեցին որոնել հենց այդ բնույթի իմացություն: Ուստի պարզ է, որ մենք դա չենք որոնում որեւէ այլ կարիքի համար: Եվ ինչպես որ մենք «ազատ» ենք անվանում այն մարդուն, որն ապրում է ինքն իր, այլ ոչ թե մեկ ուրիշի համար, ճիշտ այդպես էլ այս գիտությունը միակ ազատն է, քանզի միայն նա գոյու­թյուն ունի ինքն իր համար....   

   Արդ, տեղին են փիլիսոփայությունն անվանում «ճշմարտության մասին իմա­ցություն»: Իսկապես, հայեցողական իմացության նպատակը ճշմարտությունն է, իսկ գործունեությանը վերաբերող իմացությանը՝ գործը: Չէ՞ որ գործունյա մարդիկ, նույ­նիսկ երբ դիտարկում են իրերի բնութագծերը, ապա առանձնացնում են ոչ թե հա­վերժականը, այլ ներկայում տվյալ իրի վերաբերությունը ինչ-որ մի գործածության: Սակայն մենք չգիտենք ճշմարտությունը առանց իմանալու պատճառ­նե­րը....

Պարզ է, որ մտահանգումների հիմքերի ուսումնասիրությունը նույնպես փիլի­սո­փայի գործն է, այսինքն՝ նրա, ով ուսումնասիրում է ամեն մի էությունն առհասարակ, ինչպիսին որ է ի բնե: Իսկ նա, ով որեւէ բնագավառում տնօրինում է առավելագույն իմացության, պարտավոր է ունակ լինելու մատնանշելու իր առարկայի առավել հա­վաստի հիմքերը, ուստի եւ ով տնօրինում է իմացության գոյի մասին որպես այդպի­սին, պարտավոր է նաեւ ի վիճակի լինելու մատնանշելու այդ առավել հավաստի հիմ­քերը ամեն ինչի համար: Դա էլ հենց փիլիսոփան է....

Գոյը, որպես այդպիսին, ունի միայն իրեն պատկանող հատկություններ, եւ հատ­կապես այս հատկությունների առումով էլ փիլիսոփային հարկ է դիտարկել ճշմար­տությունը:  Այստեղ է, որ սոփեստները եւ դիալեկտիկները նմանակում են փիլիսոփա­ներին (քանզի սոփեստությունը լոկ կեղծ իմաստություն է, դիալեկտիկներն էլ դատո­ղություններ են անում ամեն ինչի մասին, իսկ ամեն ինչի մեջ ընդհանուրը հենց գոյն է). այդ բնույթի դատողություններ են անում այն ակնհայտ պատճառով, որ դա փիլի­սո­փայության պատկանելիքն է: Իսկապես, սոփեստներն ու դիալեկտիկները նույն բնա­գավառով են զբաղվում, ինչ փիլիսոփայությունը, բայց փիլիսոփայությունը տար­բեր­վում է դիալեկտիկայից իր հատկության գործադրման եղանակով, իսկ սոփեստու­թյու­նից՝ ապրելակերպի ընտրությամբ: Դիալեկտիկան փորձեր է անում ուսումնա­սի­րելու այն, ինչը փիլիսոփայությունն է ճանաչում, իսկ սոփեստությունը թվացյալ փի­լի­սո­փա­յություն է, այլ ոչ թե իրական:

Պատրաստել է Վ. ՄԻՐԶՈՅԱՆԸ