IPSE DIXIT. Ռայմոն ԱՐՈՆ

Ամեն ոք ինքն իր համար միաժամանակ թե՛ ամենից մոտիկն է, թե՛ ամենից առեղծ­վա­ծային էակը: Մեկ ուրիշը, թերեւս, ին­ձա­նից ավելի լավ գիտե իմ վարքագծի մղում­ները, իմ սովո­րությունները, իմ բնավորությունը: Այդուհանդերձ, ամեն մարդ վրդով­վում է, երբ արվում է այդ պնդումը գործողության մաս­նակ­ցի հանդեպ ականատեսի միանգամայն հնարավոր գե­րա­զանցության մասին (առնվազն եթե այդ գերազանցու­թյու­նը  չեն հանգեցնում անաչառ դիտորդի գերազանցությանը ա­չառու մասնակցի հանդեպ): Քանզի մենք, ամենից առաջ, ինքներս մեզ չգիտենք. մենք կանք, ինչպիսին որ կանք: Մենք գիտակցում ենք մեր հոգեկան վիճակի ամեն մի ակնթարթը եւ մենք պարտավոր ենք խորացնելու եւ պարզաբանելու այդ գի­տակցումը: Ինքն իր մասին հոգեւոր խորհրդածությունն ան­վեր­ջորեն կրկնվում է եւ վկայում ինքնակամ զորու­թյան մա­սին: Իմիջիայլոց, մենք խորհրդածության կարիք չունենք. այն, ինչ մենք կանք, համընդգրկուն ներըմբռնողություն է (որ­պես արգասիք բազում զգայություն­նե­րի) եւ ամեն վայրկյան մեզ բացահայտում է....

Ինքնաճանաչումը իմացության այն տեսակն է, որ մի­ա­ժամանակ ամենից ան­վի­ճելին է եւ մտքի համար ամենից դժվարը, քանզի մեզ վերագրում է սուբյեկտի եւ օբ­յեկտի մի­ասնության փաստը: Այստեղից հետեւում է, որ անվերջանալի դիալեկտիկայի շնորհիվ ամեն մի ինքնաճանաչում մասն է ինքն իր օբյեկտի, որն անխուսափելիորեն վերափոխվում է, որովհետեւ այդ ինքնաճանաչող օբյեկտն արդեն այն չէ, ինչ մինչ ինքնաճանաչումն էր: Վերջապես, ինքնաճանաչման բուն նպատակը, իր թվացո­ղու­թյամբ հանդերձ, ճշտված չէ: Նշանակո՞ւմ է արդյոք ինքնաճանաչումը, թե մարդը պետք է դառնա իր սեփական անցյալի պատմաբանը, իր բնավո­րու­թյան հոգեբանը, իր անգիտակցականի հոգեվերլուծաբանը: Թե՞, ընդհակառակը, հնարավորություն է ընձեռում ընտրելու սեփական ցանկությունները, համընկնելու սեփական իդեալի հետ....

Ինքնագիտակցումը (ինչպես նաեւ դրա օբյեկտը) ունի, ամենից առաջ, ակն­թար­թային բնույթ, ուղեկցում է մեզ ժամա­նակի ամեն մի հատվածում: Ոչ թե այն պատճա­ռով, որ ամ­բողջ ժամանակ ինքներս մեզանից անջատված ենք. գործո­ղու­թյան ըն­թաց­քում ամեն ոք այնպես է աշխարհ մտնում, որ այլեւս տեղ չի մնում ինքնաճա­նաչողական կրկնության հա­մար: Սակայն, նույնիսկ երբ մենք ընկղմված ենք լինում իրա­կանության մեջ, մենք դրանում լիովին չենք չքանում, եւ առն­վազն կանխազգում ենք դեպի ինքներս մեզ վերադարձի հնա­րավորությունը:

Եթե գիտակցումը հոգեբանական բնույթի ի­րողություն է, եթե գիտակցումը միա­ժամանակ ինքնագի­տակ­ցում է, ապա օբյեկտի իմացությանը ձեռնամուխ եղող գի­տակցական գոր­ծողությունը հնարավոր է դառնում հաս­կա­նալ միայն կեցու­թյան պա­հանջմունքների միջոցով: Եվ դրա­նից պահանջվում է ավելի շատ արդյունավետու­թյուն, քան ճշմարտություն: Երբ ես ձգտում եմ տարբերակել իմ կա­տա­րած գործողու­թյուն­նե­րը, ապա ես ցանկանում են դրանք շտկել, այլ ոչ թե ճանաչել: Ակնթարթային ինքնաճանաչումը վերահսկողության ակն­թարթ է: Ուստի եւ կարեւոր չէ, արդյոք ինք­նաճանաչումը իր օբյեկտի ժամանակակիցն է կամ էլ դրա չմիջնորդաավորված ըն­կալումը: Կարեւոր չէ, սահմանափակվո՞ւմ է ինքնաճա­նա­չումը զուտ հայեցողությամբ, ուղղված է մինչզգայակա՞ն, թե՞ ներկան հարստացնող ապագայի կանխակալմանը: Այդ ինքնաճանաչումը մեկուսի ճանաչում է, որի հիմքում կյանքն է եւ գործնական փորձությունը....

Ամենից առաջ, առանձնացնենք ինքնաճանաչման այն տեսակը, որը կատարում են հոգեբաններն ու բարո­յա­խոս­ները: Երկուսն էլ առաջին հերթին հոգ են տանում հստա­կու­թյան մասին՝ ընդունել սեփական սխալները, չգերա­գնա­հա­տել սեփական վաստակը, տարբերակել սեփական գործողու­թյունը դրա դրդապատճառներից, եթե անգամ դրանք տհաճ են եւ այլն: Այդօրինակ հրահանգների մեջ առաքինության մա­սին հոգատարությունը խառնված է իմանալու ցանկության հետ: Բարոյախոսը տա­րու­բերվում է հոգեվերլուծության եւ քարոզի միջեւ: Post factum ոչինչ չի կարող դա­դարեցնել այդ հոգեբանական հետազոտությանը. Լառուշֆուկոյի կամ Ֆրոյ­դի խորա­թափանցության համար չկան անհաղթա­հա­րե­լի խոչընդոտներ: Հնարավոր է, որ գի­տա­կանորեն հիմնավոր­ված հոգեվերլուծությունը հնարավորություն ընձեռի մեզ ստա­­նալու իրական բացատրություն՝ հասկանալու համար մեր վարվելակերպը՝ ա­ռանց ներքաշվելու անվերջանալի դի­ա­լեկտիկայի մեջ: Բայց անհատը երբեք չի դա­դարելու պայ­քա­րել սեփական մտքերի դեմ, նա երբեք վստահ չի լինելու, որ ինքն իր բարդույթների խաղալիքը չէ: Եթե այդպես է, ու­րեմն ոչ ոք երբեք հաջողության չի հասնելու ինքնա­ճանաչ­ման մեջ:

Ինքնաճանաչման մյուս տեսակը փիլիսոփայության առա­ջարկածն է, որն ավելի կամ պակաս բացահայտորեն ըն­դունում է, որ մենք այնպիսին ենք, ինչպիսին ցան­կա­նում ենք լինել: Հոգեվերլուծաբանը սպասում է թուլացման պահերին, երբ սկսում են արտահայտվել ճնշված մղումները.... Անցյալի ուսումնասիրությամբ զբաղվող հոգե­բանն ավելի շատ ուշա­դրություն է դարձնում գիտակցության վիճակին, քան արարք­ներին: Ակամա նշանները նրան ավելի են հետաքրքրում, քան մտածված որոշում­նե­րը: Նա հակված է «ներքեւից» բացա­տրե­լու՝ հերոսական արարքը՝ որպես գեր­փոխ­հատուցում, կրոնական ջերմեռանդությունը՝ որպես սուբլիմացիա: Փիլի­սո­փան, ընդ­հակառակը, մերժում է բնավորության ճակա­տա­գրական լինելը. փիլիսոփան միշտ կոչ է անում անհատներին նայել առաջ եւ ազատության հատկանիշը տեսնել ճշմար­տա­ցիության մեջ.... Երկու տեսակն էլ մասամբ անտեսում են ի­րա­կանությունը.  մենք, միաժամանակ թե՛ հոգեվերլուծաբանի բացահայտած մղումներն ենք, թե՛ այն լու­ծում­ները, ո­րոնց հորդորում է փիլիսոփան:   

 Մեր իշխանությունը ինքներս մեզ վրա մասնակի բնույ­թի է. մենք ազատ չենք այն բաներում, որ չդողանք, որ չցան­կանանք, որ չսիրենք: Բայց, թերեւս, մեզ կհա­ջող­վի տնօրինել ինքներս մեզ՝ անել կամ չանել, ասել «այո» կամ «ոչ». հիրավի, ազա­տության ավանդական օրինակներն այս տեսակից են: Նույնիսկ եթե վախենում ենք, չպետք է ընկրկենք. ազա­տու­թյունը գործողությամբ է հաստատվում: Հետեւաբար, ինք­նա­ճանաչումը բաց է ապագայի համար, քանզի դրանում է տես­նում իր ավարտը եւ ճշմարտացի լինելու ապացույցը....

Պատրաստել է Վ. ՄԻՐԶՈՅԱՆԸ